Τσιμαμπούε, Τζοβάνι

(Cimabue, ψευδώνυμο του Cenni di Pepo, Φλωρεντία 1240 – Πίζα 1303). Ιταλός ζωγράφος. Ελάχιστες είναι οι πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του. Εκτός από τη χρονολογία της γέννησής του, που την αναφέρει ο Βαζάρι, είναι ακόμα γνωστό ότι το 1272 διακόσμησε στη Ρώμη το αίθριο της πρώτης βασιλικής του Aγίου Πέτρου και το 1301-2 κατασκεύασε στην Πίζα το ψηφιδωτό της κόγχης της μητρόπολης με την εικόνα του Aγίου Ιωάννη. Με βάση τις ελάχιστες αυτές εξακριβωμένες πληροφορίες η κριτική προσπάθησε να αναπλάσει, πάντοτε χωρίς βεβαιότητα, τη μορφή και το έργο του Τ. και συγκέντρωσε κάτω από το όνομά του μια ομάδα εικόνων ουσιαστικά ομοιογενών, που συνδέονται με το μωσαϊκό της Πίζας, το μόνο βέβαιο και χρονολογημένο έργο του καλλιτέχνη. Έτσι ο Τ. έφτασε να θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες του 13ου αι., στον οποίο οφείλεται η οριστική απομάκρυνση από τη βυζαντινή εικαστική παράδοση και η εμφάνιση στην Ιταλία μιας νέας εκφραστικής γλώσσας. Η διαμόρφωση του Τ. συνδέεται, αρχικά, με ορισμένους Τοσκανούς ζωγράφους του 13ου αι., όπως ο Τζούντα Πιζάνο, ο Κόπο ντι Μακροβάλντο και ο ζωγράφος του Σαν Μαρτίνο, που, θέλοντας να εκφράσουν ένα νέο ανθρώπινο περιεχόμενο, είχαν αρχίσει να διατυπώνουν με διάφορους τρόπους τη θέλησή τους να απελευθερωθούν από τους αυστηρούς κανόνες της υστεροβυζαντινής τέχνης. Ο Τ. ανέπτυξε περισσότερο τις τάσεις αυτές και, εμπνεόμενος από τον τρόπο έκφρασης της δυτικής παράδοσης (που εκπροσωπούσαν τότε ο Νικόλα Πιζάνο και ο Αρνόλφο ντι Κάμπιο) και από το ρομανικό πνεύμα, έδωσε στις μορφές έντονη πλαστικότητα και βαθιά ανθρώπινη εξατομίκευση. Η κριτική δέχεται σήμερα ότι ο νεαρός Τ. συνεργάστηκε στα τμήματα εκείνα των ψηφιδωτών του βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας (γύρω στα 1260) που φανερώνουν περισσότερο δυτικές τάσεις στη μνημειακή και πλαστική αντίληψη για την εκφραστική ένταση. Στη Σταύρωση όμως της εκκλησίας του Aγίου Δομίνικου στο Αρέτσο (γύρω στο 1265) ο καλλιτέχνης έφτασε σε προσωπική έκφραση έντονα δραματική, παραμένοντας όμως μέσα στα πλαίσια της τεχνικής του Τζούντα Πιζάνο και του Κόπο ντι Μαρκοβάλντο, που διατηρούσαν τη βυζαντινή εικονογραφία του Εσταυρωμένου Χριστού. Το βασικό έργο στην εκφραστική εξέλιξη του Τ. είναι η Μαεστά της Πινακοθήκης Ουφίτσι (γύρω στο 1285). Σε αυτή τα υπολείμματα της βυζαντινής παράδοσης, εμφανή στη διάταξη της σύνθεσης, στις ευθυγραμμίσεις και στα έντονα χρυσά φωτοστέφανα, αναταράζονται από μια δραματική διάθεση που ανανεώνει βαθιά κάθε συμβατικότητα. Η ιερατική και επιβλητική σκηνή αποκτά νέα πλαστική ένταση και ανθρώπινο παλμό με τη βίαιη φωτοσκίαση και το έντονο περίγραμμα, που εξατομικεύει το βάθος των προσώπων. Αυτό διακρίνεται καθαρότερα στους τέσσερις προφήτες στο βάθρο του θρόνου, όπου εξαίρονται σε μέγιστο βαθμό οι δοκιμές και δραματικές αξίες των μορφών. Με το έργο αυτό δίνεται για πρώτη φορά μια νέα, πλαστική κατεύθυνση στην πορεία της φλωρεντινής ζωγραφικής, η οποία θα κρατήσει για αιώνες. Η μνημειακή και δραματική τέχνη του Τ. φτάνει στο αποκορύφωμα στις φθαρμένες δυστυχώς τοιχογραφίες της κόγχης και του εγκάρσιου κλίτους της Άνω Βασιλικής του Aγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη (1288-90). Η σημαντικότερη σκηνή είναι η Σταύρωση, όπου κυριαρχεί η τραγική μορφή του Χριστού που περιβάλλεται από έναν άνεμο καταιγίδας, ενώ κάτω το πλήθος συνωστίζεται σε δυο συμπαγείς πτέρυγες. Η μορφή της Μαγδαληνής, που με υψωμένα τα χέρια τρέχει κραυγάζοντας προς τον Σταυρό, έχει μια τραγική εκφραστική ένταση, τελείως ξένη προς τις σχηματικές αφαιρέσεις του βυζαντινισμού, που δεν χρησιμοποιεί ποτέ τόσα έντονα εκφραστικά μέσα. Μια νέα αίσθηση του όγκου και του χώρου και ένα νέο ανθρώπινο ενδιαφέρον αντικαθιστούν τις ρυθμικές και χρωματικές αξίες της βυζαντινής τέχνης, για να κάνουν πιο συγκεκριμένη τη δραματική ένταση της σκηνής. Στην Κάτω Βασιλική της Ασίζης υπάρχει μια άλλη αρκετά γνωστή τοιχογραφία του T., Η Παρθένος ένθρονη ανάμεσα σε τέσσερις αγγέλους και τον άγιο Φραγκίσκο, που έχει όμως παραμορφωθεί από κακές επισκευές του 19ου αι. Ο πίνακας αυτός, πιθανότατα του τέλους του 13ου αι., μαζί με τον θαυμάσιο Εσταυρωμένο της Σάντα Κρότσε της Φλωρεντίας, την Παναγία του Λούβρου και τον Άγιο Ιωάννη του ψηφιδωτού της κόγχης της Μητρόπολης της Πίζας (1302), φανερώνουν τις τελευταίες κατευθύνσεις της τέχνης του Τ. Στα έργα αυτά (ίσως με την επίδραση της πλαστικής του Νικόλα Πιζάνο και της τέχνης του Τζιότο) διακρίνεται μια πιο ήρεμη και γαλήνια παράσταση της μορφής. Τα υπολείμματα του βυζαντινισμού και τα ρομανικά στοιχεία συγνωνεύονται στην έκφραση του T., που, με τη μεγαλειώδη σύνθεσή του, τερματίζει τους πειραματισμούς των περασμένων αιώνων και ανοίγει νέες προοπτικές στην αντιμετώπιση της τέχνης. Οι περίφημοι στίχοι του Δάντη (Καθαρτήριο, IA’ 94 κ.ε.) εκφράζουν, με τον αποσπασματικό χαρακτήρα τους, τη βασική αυτή ιστορική θέση του δημιουργού της φλωρεντινής σχολής. Τζ. Τσιμαμπούε: «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης», ένα από τα ωραιότερα έργα του. Τσιμαμπούε Τζοβάνι «Η Παρθένος με τους αγγέλους» το έργο αυτό αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της εξέλιξης της μαεστρίας του ιταλού ζωγράφου (φωτ. ΑΠΕ).